A poesía de Valentín, por Gregorio Ferreiro Fente

Valentín Paz-Andrade pertence, por cronoloxía e afáns, ao grupo novecentista, tamén denominado Xeración de 1925, un conxunto de poetas nados arredor do ano 1900 que tivo como principal profesión de fe renovar e introducir na modernidade a poesía galega. Foi este, no entanto, un grupo moi heteroxéneo, no que as circunstancias persoais de bo número dos seus membros, así como os acontecementos históricos, frustraron moitos dos horizontes por eles anhelados.

Valentín Paz-Andrade, quen estivera en contacto con algúns dos membros máis destacados deste grupo durante a década de 1920, non descubriría, no entanto, a necesidade de se expresar poeticamente ata ben tempo despois, cando xa tiña case corenta anos. Tería lugar este descubrimento persoal en 1937 durante o desterro forzado que, por orde gobernativa, se ve obrigado a padecer na Serra de Queixa. Moito tempo despois, en 1982, relatáballe así ao xornalista Tucho Calvo cómo xurdira nel esa “chamada”:
 
[...] En canto á vida do espírito, experimentei unha chamada que non sentira denantes. Eu, que me formara ao lado dun poeta [en referencia ao seu tío Xoán Bautista Andrade], non fora tentado aínda polas musas. Foi na soidade albacenta onde sentín a necesidade de me expresar en verso. Sospeito que foi unha evasión provocada polo trauma moral. Dos seus froitos aproveitei pouco nos libros anos despois editados.

E, máis adiante, nesta mesma entrevista, matizaba que:

Foi no máis deshumano dos desterros que sufrín, no bloqueo dunha invernía illado no mais alto poboado da Serra da Queixa, cando a expresión poética me tentou, cal unha arte de evasión. Cando a tomei como si descubrira unha nova fronteira tras da que puidera atopar un acento de liberdade, para fuxir da opresión.

En calquera caso, Valentín Paz-Andrade non dará ao prelo o seu primeiro poemario ata 1955, ano en que, en Ediciones Galicia del Centro Gallego de Buenos Aires, publica, en edición bilingüe con tradución ao castelán de María Villarino, Pranto matricial, un canto elexíaco á memoria do seu amigo admirado Alfonso Daniel Rodríguez Castelao.

De 1968 é o seu segundo libro de poemas, Sementeira do vento, publicado na colección Salnés da Editorial Galaxia. Compoñen este poemario catro libros autónomos nos que inclúe poemas compostos en distintas épocas da súa vida, sendo un deles Pranto matricial, que ten así unha segunda edición.

Antes do seu falecemento, Valentín Paz-Andrade aínda publicaría un terceiro libro de poemas, o máis persoal e libre de todos os seus textos poéticos editados: Cen chaves de sombra, que sae á luz, baixo o selo editorial de Ediciós do Castro, en 1979. Abre este poemario un limiar do tamén poeta Lorenzo Varela (homenaxeado no Día das Letras Galegas de 2005), quen igualmente o pecha cun epílogo poético.

Valentín Paz-Andrade foi autor dunha extensísima obra poética que permaneceu inédita ata hoxe, pero que verá a luz con motivo da homenaxe que se lle tributa este ano nunha edición que se está a preparar da súa obra poética completa. Será, polo tanto, a ocasión non só de redescubrir esta figura senlleira das nosas letras senón de recuperar para a cultura de noso unha voz única que permaneceu muda, en boa medida, durante décadas.

De Cen chaves de sombra é este poema:

Pequeno testamento

Morrer quixera a peito descuberto,
e corazón, ao que foi seu, aberto.
Enxoito de arrebiques honorarios,
cal quixo ser meu xeito de vivir,
e, no medio dos máis, o de sentir
pró combater e o bater diarios.

As aspas do muíño dunha vida
sempre do amor recuncan na ferida.
Por moito que un os poros desorbite,
para casar connosco o mundo non
foi feito, nin refeito na ocasión
e somos carta só pra pau de envite.

A Terra en min mandou e a liberdade,
e teño de cadeas e saudade
dos desterros, recheo o memorial.
Erguer do chan a vida impón a un
xogar a fina vez ao pin-pan-pun
nun circo prás ideas post-toural.

A guerra veu nos anos matutinos
pra estirar seu espectro aos vespertinos
moendo xeracións no seu rodicio,
pechando ao outro todos os camiños
se non collía o vinco nos fociños,
até ter de facer do escape oficio.

Se deixo do que fun imaxe... brava
non é miña a culpa de a non ter escrava,
de non levar as veas en desxeo
nin aturar enriba do meu corpo
o drama da Galiza como un morto,
mentres luza no ceo o seu setestrelo.

Se traballei arreo noite e mais día,
para garnir esquelas non faría,
se non pra merecer da miña banda,
a cobiza de graza que en min berra:
a de morrer en graza coa terra,
aínda que Deus esixa a súa manda.

Vigo, 1974.