‘A cultura danos seguridade e calquera proxecto de futuro terá que levar a marca propia para diferenciarse’

Historiador, presidente do Consello da Cultura Galega, outrora rector da Universidade de Santiago, Ramón Villares (Xermade, 1951) ten un extenso currículo de investigación e responsabilidades executivas. Desde esa autoridade gañada cos anos non se atreve a facer prognósticos para o futuro, pero asegura que “hai que confiar na intelixencia da especie humana e en todo caso na capacidade da ciencia e a investigación para resolver problemas prácticos que hoxe parecen insuperábeis, ter unha enerxía máis barata, unha conciencia medioambiental máis seria, poñerlle limitacións á especulación ou as burbullas financeiras”

Vostede insiste en que non se valora abondo a importancia da cultura e todo o tramado que move na riqueza económica do país. Con crise e sen crise cal é o panorama?

Até 2008/2009 o peso era bastante importante, da orde do 1,7% do PIB e un 5% do emprego, considerando o amplo sector cultura-comunicación, que inclúe o entretemento, o teatro, o cine, galerías de arte, editoras... A situación económica afecta duramente porque a cultura non é prioritaria nas accións de goberno contra a crise, e están por diante os problemas do emprego, as pensións ou o sector financeiro. E tamén porque o aporte do sector privado tamén se viu abaixo, pensemos nos moitos millóns cada ano das fundacións das caixas de aforro. Nótase en Galiza pero tamén en todo o ámbito europeo. Eu sosteño que hai unha posición errónea, porque Europa se en algo é forte é en cultura, e o modelo europeo non pode ser competitivo no mundo sen ter a cultura en conta en primeiro lugar. Europa non pode renunciar á cultura non só como identidade, tamén como lecer, como investimento para unha sociedade de benestar, co patrimonio, os museos e todo o que significa en relación ao consumo cultural. Virán mellores tempos, pero en Galicia ao ter un mercado en declive, mesmo demograficamente, aínda que hai empresas que funcionan moi ben respecto a mercado exterior, sentímolo máis.

Fálase do mecenado cultural, cos seus pros e contras, como un xeito aínda por regular que podería actuar de paliativo e novo camiño de financiamento.

O modelo europeo continental é bastante impermeábel ao modelo do mecenado cultural. Sobre todo por influencia francesa confiou bastante aos poderes públicos o coidado e o subsidio da cultura. Isto significa que hai unha tradición de cultura estatalizada ou dun estado da cultura, fronte ao modelo máis nórdico ou norteamericano, no que por motivos fiscais, por tradición económica e de filantropía, está ben considerado que as persoas particulares apoien e subsidien a cultura. Iso forma parte dun

mandato case relixioso e cando entras nun museo ou nun teatro, os que o apoiaron teñen alí o seu nome destacado. É unha especie de salvoconduto para a eternidade. No Brasil hai algo parecido, cunha lei de incentivos fiscais que por esa vía permite que empresas privadas subvencionen ou interveñan en iniciativas culturais (teatros, exposicións, museos...). Dáse o caso tan particular que o Museu da Lingua Portuguesa, que tivo un éxito extraordinario en São Paulo, foi promovido polo grupo O Globo, ao que ao final case non lle custou porque conseguiu apoios dunha manchea doutras empresas.

Se non se modifica a estrutura fiscal e a cultura económica da sociedade europea, unha lei de mecenado tardará en consolidarse. Coido que é imprescindíbel pero pasará un tempo. Sucede igual que coa investigación. Aquí en Europa as empresas consideran que é o modo de renovárense tecnoloxicamente ou facer algúns traballos prácticos para eles mesmos, non entenden que forme parte dunha estrutura, porque delegan a responsabilidade no estado. No mundo anglosaxón financian os grupos de investigación e consideran que a investigación no só é para eles, tamén para o conxunto da sociedade. Teñen non só un sistema fiscal distinto tamén é diferente a súa cultura comunitaria. Son moi individualistas e ao tempo cren que deben aportar á comunidade. No mundo europeo, sobre todo meridional, somos máis comunitaristas e confiamos máis no estado. Cando este falla ou non ten recursos aparecen os problemas e esta é a situación de hoxe. É oportuno que se aposte polo mecenado. Nós fixemos no Consello da Cultura un traballo sobre esta cuestión, que foi moi criticado coido que por non lido, sobre as fundacións. Chamamos a atención sobre o feito de que as fundacións non poden vivir basicamente de fundos públicos pero organizándosen como se fosen privadas. O mecenado tería as vantaxes de que en parte orientaría as opcións e as escollas culturais, e obrigaría a mudar as nosas prácticas culturais. A cultura é un sector autónomo que considera que ela é quen ten o saber e isto ten uns límites que agora ponos a crise. Unha saída é permitir que participen outros parceiros, aos que loxicamente haberá que escoitar. Significará mudar a nosa concepción e entender a cultura como algo plural e amplo, dalgún xeito pactado. Non é, “eu fago o que quero porque teño cartos”, nin “eu son o construtor da cultura e debo ser financiado sen máis”. Ten que haber unha solución intermedia e acordada. Aínda estamos lonxe diso pero é un camiño que hai que percorrer.

O problema non está no talento, está na capacidade de proxectarse no interior e tamén no exterior?

A nosa proxección exterior está limitada porque temos que pasar por alfándegas. No caso dos escritores pola do español. Nós fixemos bastante ben en promovernos en ámbitos nos que contabamos con algunha ancoraxe, por exemplo en América Latina, pero facer fóra unha proxección cultural do país precisa unha concentración de esforzos que Galicia non ten. Somos, como moitos

outros, bastante fragmentarios e competitivos entre nós mesmos en vez de competir co de fóra. Por exemplo, o que fixo a cultura catalá estando presente en Guadalajara (México) ou Frankfurt (Alemaña) foi unha aposta do goberno tripartito catalán, pero foi unha aposta de país. No noso caso é difícil, podíamos facelo, e fíxose no pasado indo á Feira de La Habana, que debía ser o principio doutras cousas non o final. Pero tamén hai algo que ten que ver coas ideas de Paz-Andrade, e é que a cultura galega está moi pensada para alimentar as demandas internas, pero non está moi desenvolvida para estar presente no exterior. A un escritor ou a un artista gustaríalle estar traducido poño por exemplo ao xaponés, ao inglés ou o alemán, pero non abonda con ser traducido, tamén están os temas e os problemas que exploras. Aínda que nós abordamos temas moi universais non son obxecto de tópicos literarios ou culturais. Por exemplo, Irlanda sendo un país pequeno fixo da súa cultura e da súa forma de ser un recurso que vender no mundo enteiro, sexa no cine ou na música. Nós non fomos capaces de desenvolver un cine, a música ten posibilidades, pero a literatura non conta coa vantaxe deles de se publicar xa directamente en inglés. Non é só un problema de tamaño, que tamén, senón de enfoque. Isto penso que se deriva de atender demasiado os temas domésticos.

Venme á cabeza que a combinación Blanco Amor-Ourense ten forza como Joyce-Dublín.

Pero Blanco Amor escribía de Ourense en Buenos Aires. Non digo que lle falte universalidade. O escrito por Ferrín, Rivas ou Suso de Toro tamén é trasladábel, non é problema dos escritores, tamén ten que ver cos límites da industria editorial, da potencia, a elasticidade e o músculo do sector, pero nós témolo moi fragmentado. É un problema de planificación cultural sobre o que ten insistido moito o Consello da Cultura, a necesidade de concentrar esforzos e planificar. Se en tempos de dificultades é difícil propoñelo, en tempos de bonanza cada un está no seu.

Algunhas decisións que se tomaron en materia lingüística tamén cegaron camiños?

Tomamos unha decisión no seu día que hai que asumir pero tamén hai que revisar. A decisión foi estandarizar a lingua con máis aproximación á lingua falada, que ten a súa lóxica, e facer unha

estratexia sobre o galego como idioma independente que o separou máis do que xa o estaba do mundo luso-brasileiro. Isto conseguiu que cando o galego entrou no sistema educativo e nas institucións, fose aceptado, pero deixounos á marxe dun padrón lingüístico do que formamos parte, o portugués-brasileiro, que debíamos cultivar moito máis. Non se trata de que aquí falemos portugués, senón de termos unha especial sensibilidade, na literatura ou na cultura en xeral, co mundo da lingua portuguesa. Só pode abrirnos camiños porque o portugués non é só unha lingua mundial, senón que é oficial na Unión Europea e quen domine dúas linguas oficiais ten moitas máis oportunidades. Desaproveitamos ese recurso. Entendo ben porque se fixo, non só por moderación política, tamén por nacionalismo. Para os nacionalistas, mesmo para os máis radicais, ter unha lingua propia é un factor substancial de identidade. Pero que iso fose así non quere dicir que non sexa revisábel e teñamos que facelo. Quizais esteamos agora no momento de reconsideralo.

Sendo libros centrados na economía tanto en Galicia como tarefa, como La marginación de Galicia, Valentín dedicaba un amplo apartado á cultura. Cal é a importancia do factor cultural para un proxecto de futuro?

A cultura marca calquera produto, sexa industrial ou manufacturado. É o elemento esencial de algo que no tempo de Paz-Andrade non se coñecía e hoxe denominamos o poder brando, que é ter as calidades que outros quixeran ter e non teñen e polas que te admiran. Se pensamos no que fixo Sargadelos e a estética Díaz Pardo, podémonos preguntar se vendía un anaco de barro cocido ou unha idea de Galicia. Por que se lle pagaba unha vaixela ou unha figura? A cultura ten un grande poder simbólico e foi un acerto de Valentín ter escrito iso e insistir sempre en que o futuro de Galicia e as tarefas pendentes do país tiñan tamén que ver coa cultura. Que a nosa presenza no mundo tiña que levar o pegamento cultural. Claro que había que industrializarse, coutar a emigración, ter aforro rexional e investimento financeiro, que tiñamos que contar con instrumentos e institucións que o facilitasen, pero ao tempo debíase ser consciente de formarmos parte dunha cultura. Unha cultura non só galega senón que se estendía por catro continentes grazas á lingua portuguesa. Foi un acerto moi valioso de Paz-Andrade. Hoxe os economistas recollen moito esa idea de que cultura e institucións son fundamentais. Non se trata só de números, a nosa vida constitúese tamén a través de emocións, sentimentos e paixóns, non só de razón. Entendo que dedicase capítulos dos seus libros á cultura e véxoo como unha lección para a situación actual e futura.

A conciencia dunha cultura propia, en tempos de medos xerados pola crise, tamén aporta seguridade e ancoraxes firmes.

Hai unha tendencia a pensar que a sociedade se define polo non lugar, que é como considerar que todos somos habitantes dun aeroporto, no que non te sentes identificado con nada. Iso é unha falacia, a maior parte da xente ten que ver cun ámbito, cunha sociabilidade determinada. Até en Nova York non é o mesmo vivir no Village que en Washington Heights. Hai un papanatismo na aceptación acrítica do non lugar. O lugar non é tanto físico, de territorio, como de ámbito cultural que fornece identidades complementarias. A cultura, en parte porque identifica e remunera a propia emoción, dá máis seguridade e permite tamén estar mellor no mundo. Ao final é como as capas da cebola, unhas son moi homoxéneas e aceptadas por todos, pero hai outras máis particulares que son igual de importantes como aquelas aparentemente máis universais porque forman parte dun mercado global. Tamén na patria do american way of life hai moita diversidade. As culturas non son perfectas e holísticas, porque houbo tempos en que se pensaba que unha cultura o explicaba todo, hoxe por definición están todas en contacto, comparten elementos comúns e inflúen unhas nas outras. Da mesma maneira que se di que hai presenza da lingua e a cultura de Galicia na prosa española, non só de Valle-Inclán, tamén descubriu Paz-Andrade esa pegada da lingua galega na obra de Guimarães Rosa. E iso non significa que teñamos que disolvernos, senón que se pode dialogar desde culturas distintas. E cando falo de que a cultura nos dá seguridade é porque prefiro ese concepto ao de refuxio que é cando xa non tes onde ir.

Outra parcela da súa tarefa intelectual é a que ten ver coa historia. Gustaríame coñecer o seu balance e a súa perspectiva do que se ven chamando problema territorial español. Que tempo nos agarda?

É un problema español pero tamén europeo. No caso catalán son moi interesantes algúns dos argumentos que formulan, aínda que sexan algo improvisados. Cando falan dun estado en Europa o que no fondo están a dicir é que se Europa camiñase máis nunha dirección federal e de máis integración política e cultural, con menos presenza dos estados, o problema tería solución. E se moito falar de Europa, pero cada estado vai alí á rapina porqué non ir eles tamén. Se Eslovenia, Lituania ou Malta por que non nós? A resposta está a ser un pouco doméstica e simple: a Constitución di isto e estoutro e non hai nada de que falar. Neste punto estou máis coa posición de persoas solventes como Francisco Rubio Llorente, que din que cando o conxunto de cidadáns dun estado expresan unha reivindicación sostida no tempo e con visos de ser maioritaria cando menos hai que atendela e resolvela dalgún xeito.

A emerxencia do problema catalán en parte é produto dunha política algo cega do tempo de Jordi Pujol, que despois se acelerou nas épocas de Maragall e Montilla, e que se plasmou na mala xestión do novo Estatut, non só por eles, claro, tamén polas Cortes españolas e o Tribunal Constitucional. Hai tamén unha renuencia e incapacidade dos dous grandes partidos españois para dialogar co problema. O máis que se lles ocorre é dicir que non está admitido na Constitución, pero iso é unha resposta de mal pagador, cando en política todo é posíbel mentres sexa democrático e pacífico. Mesmo a proposta de facer unha consulta pode ter moitas arestas, sobre a pregunta concreta ou sobre as consecuencias dos resultados, pero iso ten que ser froito dunha negociación.

Aparentemente estamos nun camiño de recentralización, pero creo que na práctica vanse ter que reformular algúns aspectos da Constitución. A sensación que hai en Cataluña é de bastante fatiga, de estar sempre a repetir o mesmo e sentirse maltratados. Só é unha percepción subxectiva, e terá a importancia que teña, e probabelmente o caso vasco vaia noutra dirección e os casos galego ou valenciano tamén, pero estou convencido de que asunto non está pechado. E o PP e o PSOE actuais teñen que darlle unha resposta diferente.

Aínda que o seu protagonismo fose simbólico, Valentín Paz-Andrade foi un nacionalista galego que participou nas negociacións da transición da ditadura á democracia. O que se construíu naquel momento, en termos de soberanía, foise superando respecto a Europa sen que mudase a Constitución.

A idea de soberanía é política pero tamén cultural e tarda moito en ser mudada. Tamén é difícil que se asuma a idea de Europa. Somos europeístas pero non queremos admitir que Bruxelas tamén somos nós. É verdade que non hai soberanía única e excluínte, e iso vale para todos, en Europa e fóra de Europa. Sen os constituíntes saber de certo onde ían, o que querían era resolver un problema: non queremos volver aos tempos da República pero dalgún xeito queremos ser congruentes coa tradición republicana sen que sexa así explicitado. Por que senón hai unha vía diferente de acceso ás autonomías? Porque se recoñeceron en parte os plebiscitos autonómicos de antes da guerra.

Os constituíntes foron abondo ambiguos para conxurar unha ameza militar e involucionista e dar resposta a un desexo que traía toda a esquerda de resolver un problema que ás veces se formulaba como “autodeterminación de los pueblos de España”. As propostas que se facían naquela altura eran moi maximalistas, sobre todo por parte do PSOE, porque o PC era máis prudente e pragmático. Sen que haxa que glorificalos, que non falamos dunha Biblia, os constituíntes tiveron mérito porque improvisaron dun xeito fecundo case para todas as forzas que participaron.

Hoxe é posíbel revisar iso? A Constitución ten un mecanismo de reforma moi complicado. As constitucións que non naceron de asembleas revolucionarias son irreformábeis, e ten que haber unha crise sistémica moi fonda para que haxa un período constituínte que sempre é un momento problemático. O modelo anglosaxón nese sentido é máis prudente porque permite ir emendando. No caso continental, en boa medida por influencia francesa, é máis difícil. En España a carta magna que máis durou, na Restauración, mudou coa República, e a da República, levouna a guerra por diante. A constitución que agora temos precisa consenso político para trocar, un consenso que eu agora non vexo, porque quen dea o primeiro paso está politicamente morto. Daquela todos calan.

Pero iso, para que se produzan mudanzas, empuxa a unha acción política no límite.

Efectivamente. Do mesmo xeito que, normalmente, o nacemento de novos estados non é un proceso pacífico, aínda que hai casos de veludo (Eslovaquia ou Noruega poden ser un exemplo). Hai procesos de descolonización, hai guerras que destrúen imperios, guerras civís, e iso crea estados novos ou fai máis grandes outros xa existentes. Hai que ser moi prudentes.

O tempo histórico xa estaba tomando unha grande velocidade, pero hoxe os cambios parece que se suceden mes a mes. Cal é a súa visión de futuro para un mundo político e económico internacional en crise?

O futuro morreu. Hoxe non poden facerse prognósticos. A planificación do futuro e consideralo dalgún xeito previsíbel foi a grande conquista da Ilustración. Condorcet, o revolucionario francés, escribiu un libro, denantes de ser guillotinado, con previsións para o ano 2040. O mundo faise moi grande pero temporalmente moi estreito, é unha liña moi delgada. Eu non estou en disposición de facer previsións, penso que todo o que se está dicindo da crise en Europa é só unha parte do problema. Estamos enleados no asunto da prima de risco, nos problemas financeiros... pero esta crise hai que vela en termos planetarios e isto hai que resolvelo vendo o que vai suceder na China, América do Sul, no Oriente Medio, no Sudoeste asiático ou nos propios Estados Unidos. Todas as crises anteriores foron resoltas por Europa pagando a factura outras áreas do planeta. Algunhas pagounas América, América do Sul sobre todo, cun sistema de intercambio desigual brutal en contra dos seus intereses. Outras pagáronas a India, a China cuns tratados onerosos que fixo Occidente desde finais do século XIX, ou pagounas África.

E agora non temos quen pague a factura. Este é o problema. Europa contribuíu a crear o mundo así e agora non pode dominalo, por iso dependemos de como evolucionan moitos países e áreas do planeta. Europa ten que cambiar a súa posición, empezando por saber cales son as súas fortalezas e vantaxes comparativas pero dicíndolle aos seus cidadáns que xa non pode ser como antes. Salvo que a China cambie a unha sociedade de benestar, con mellores condicións, con sindicatos, algo que podo desexar pero que non está no horizonte a poucos anos.

Todas as previsións que se fagan hoxe son moi limitadas no tempo e as que fixeron resultaron falidas. O que sucede desde a caída do Muro de Berlín non estaba escrito. A crise podíase prever, pero quen era o que dicía “eu non dou créditos, non apoio a este promotor ou non fago esta especulación”, non o había porque os gobernos dimitiron da súa función, a política deixou a un lado o seu papel de salvagardar o control das normas sobre as que ten que actuar a sociedade. Agora a solución é difícil. Non vale repetir como un mantra iso de que “temos que volver á senda de crecemento, que flúa o crédito e medre o emprego”. Flúa o crédito con cartos de quen e para facer que? Iso non está explicado e é querer volver a unha situación idílica que será irrepetíbel. Temos futuro pero será outro futuro. Imos por un túnel cara un val que non son quen de identificar e todo o que teño lido non me di que val será ese. Hai quen fala de investimentos públicos, outros de aumentar os axustes e baixar os salarios. Todas as propostas son difíciles pero o futuro está por escribir. Hai que confiar na intelixencia da especie humana e en todo caso na capacidade da ciencia e a investigación para resolver problemas prácticos que hoxe parecen insuperábeis, ter unha enerxía máis barata, unha conciencia medioambiental máis seria, poñerlle limitacións á especulación e as burbullas financeiras,...

Houbo épocas nos que a guerra era un instrumento máis desa saída das crises económicas. Debemos temela?

A guerra tiña un compoñente de reaxuste de economías e entre estados, tiña beneficiarios e perdedores. Guerras segue habendo, pero as que lle deron unha volta ao planeta foron as dúas guerras mundiais. E provocaron tamén coñecer os límites físicos da nosa propia materia e da supervivencia da especie, o que de momento nos disuade para unha nova conflagración masiva. Pode habelas doutra índole, guerras da auga, alimenticias, sanitarias,... O que está é cortada a guerra como se coñecía tradicionalmente. Hoxe nin sequera é entre combatentes, hoxe os civís son o 98% das vítimas dun conflito. En todo caso hai que pensar que en pouco máis de cen anos o planeta pasou de 1.000 a 7.000 millóns de habitantes, a nosa capacidade de dominar o planeta foi extraordinaria como especie, pero reclamo que temos que ter un límite, non podemos ser deuses sempre, temos que selo a tempo parcial porque senón isto se acaba. Pode ser un discurso fácil pero habería que concienciar ás sociedades occidentais de que non volveremos a ser como eramos, que temos que cambiar.

Por Xan Carballa

Santiago, 2 de xaneiro de 2013

Foto: Sabela Vázquez Díaz