Juan B. Andrade, no quinquagesimo ano

Autor: Valentín Paz-Andrade

Data de publicación: 5 de setembro de 1980

Medio: Faro de Vigo

Morte que ven cedo

Cando un poeta morre non é somente un home o que se acaba. E unha forza irisada e cicatriz do espirito. Aquela voz narrativa, senlleira, irrepetivel..., de gracia e de luz, que para sempre ficará sulagada na Estigia. Ou si queredes a corda de beleza e verdade vibradoiras no verso que un día se torna irrevocablemente muda.

Non podería decir que o de Juan Bautista Andrade (1887-1930), fora un pensamento inagardado. Cecais se atopara escrito en folios sagrados que a morte, para aquele corpo esguio e crebadizo, chegaría antes de tempo. Cando a sua musa, despois de reatopar o rumo verdadeiro, se propoñía dar outra viradura. A do retorno en maturidade e lingua de natívidade.

Mais a morte non agardóu. Adiantóuse solermiña as esperanzas do artifice. E deixóu aberta outra firgoa debilitadora nos cadros do Parnaso galego.

O malfado viña de atrás. No anaco de tempo agora contemplado, escomenzará por Lois Amado Carballo (1901-1927) epígono directo de Juan B.Andrade. Finara aquele con somente 26 anos, da mesma doencia e tambén en Pontevedra. Ambal-as mortes, en extraña correlatividade cronolóxica cairon no mesmo dia do mesmo mes: o 3 de setembro. Unha a tres anos xustos da outra.

O circulo homeomorfico de semellante fatalidade.

Murmurio do horizonte

Agua na noite, norte que ven cedo,

Pudera pecharse na nosa Terra con Manuel Antonio (1900-1928). Na nosa Terra e no radio da mesma racha arrasadora.

Se nos alongamos a comunidade lingüística, compriría choer no mesmo feixe ao autor dos versos interpostos. Ao tamben franxil e introverso Fernando Pessoa (1880-1935) do que cecais seu nome non se cite agora a fume de pallas. Con o máis esgrevio dos modernos liricos lusitanos, ademáis da prematuridade no deceso, puderan isolarse outras afinidades non electivas. Presentes, ben se adiviña na trinidade galega pol-a misma pauliña vitimada.

O libro da reconversión

Teño por certo que con moitos meses de ante-prazo o poeta da Fillagosa sintéu que a morte petaba na sua porta. E que con tenpero socrático a carón dos seus, mantiña esconso o pálpito fatal.

A súa primeira colectánea de poemas - “Al Amor del Terruño”- editarase en Barcelona o 1915. Obra axustada a liña tradicional, nutrida de cantos laureados nas xustas floreas da época. Obra da que o autor non tardaria en experimentear remorso. E que máis ben encubriu que revelóu o verdadeiro talento lírico do autor. A finura e o fulgor do seu estro, a vena de creatividade da imaxe.

De comenzos dos anos vinte, pol-o menos, data a sua espontánea reconversión a nova estética. A que acadaría no castelán seu raiolar fastigoso con a chamada xeración do 1927. Sospeito que o factor desencadeante da radical virada foi un contacto de lector. No caso con a primeira edición castelán de “Les Fleurs du Mal” de Charles Baudelaire, lectura que terían de seguir as dos parnasianos, simbolistas, modernistas..., tanto da Franza, como hispano-americanos e españoles.

Nos anos seguintes do decenio -tramo derradeiro da sua vida-, aínda con crebantos de saude, o ritmo da producción propia foi acelerado. Tanto na poesía como na prosa. Máis tiña certo avesio a publicación. Somentes cedéu as colaboracións no xornal Galicia (1922-1926). E discontinuamente a de algúns poemas en Cristal ou en outras revistas locais.

Xa doente no outono de 1929, aquela íntima reserva ablandóu. Foi cando me fixo a encomenda de arrombar a edición de Diana de Gaita. Cantas voltas mao a mao lle demos a escolla do título.

Aquele era o livro da reconversión. Unha pequena parte somente da laboura inédita. Quiso que o prólogo fose da autoría de Díez Canedo. Entre Evarisco Correa-Calderón e máis eu levamos a termo a encomenda. Xuntámonos con Don Enrique -ao que xa coñecíamos- no ventanal da Granja El Henar, aberto a Rúa de Alcalá. Era pol-a mañán, un domingo. A vila, cotexa por pouco tempo, aínda adormecía.

Nunha primeira lectura informal do que máis loubanza fixo o ilustre crítico foi de unha composición isolada e de un feixe de pequenos poemas. Eran “La parábola del Gallo” e “Las Mieles de Todo”. Despois escomenzaría por sentar no prólogo que a obra estaba ateigada de “notas de fresca y esencial poesía”.

A impresión por Espasa-Calpe rematouse o 29 de xaneiro de 1930. O ano que xa viña marcado para a morte do cantor.

A tarde do enterro

Foi a do catro de setembro. Para min unha das xornadas máis feridoras de cantas teña vivido. Certo que desde meses atrás viña agardando o desfecho do drama. Mais cando chegóu o intre de o ver trocado en moura realidade propuxenme esgotar a miña capacidade de resisencia a door. Soportal-a sin ceibar unha bágoa.

Acontecéu que no cedo, ao redor das tres, Castelao foi o primeiro en se facer presente na nosa casa. Fixera a pé, pol-a forza do sol, os dous kilómetros longos entre Pontevedra e Lerez. Era amigo do finado desde 1911. O ano no que Daniel fixera seu primeiro achego a Pontevedra, como membro da estudiantina compostelán.

Cando non ben chegar nos estreitou nos seus querendosos brazos, a miña resistencia ao pranto crebóu de sucato. Porque no intre aquele e non denantes? Porque ao me cinguir aqueles brazos e non outros? Ao longo da vida que seguiu teño cavilado mais de unha vez no pequeno lance.

A verdade verdadeira era crara. Eu non acababa de perder somentes ao único irmao da miña nai, xa difunta de longos anos. O que en realidade perdera era o primero mestre. Tanto nas loitas da vida como na apertura dos horizontes do espiritu. No sentimento da Terra e na forxa da cultura.

O outro mestre qué, ao par do primeiro xa que de aquela tiña... era Castelao. E foi na sua presencia fraterna cando a fractura moral recibida de fixo máis crúa. O demáis... non precisa ser explicado.

A escola da Fillagosa

De Juan B. Andrade pudera decirse que naceu e morréu poeta. Non foi realmente outra cousa. Nin mudaría semellante condición aínda que vivira anos e anos.

Escomezóu seu nobre mester escribindo en glaego. Para sua pesonal sensibilidade noso idioma aínda non tiña a depuración lexical e os valores expresivos que despois adquiriu. Na derradeira andadura foi cando abalaron anceios de se restituir ao galego. Até chegou a adiantar o título do livro en que mantinaba cando o fío da sua vida se tronzóu. Tiña de se chamar “Cantarelas”.

A desgracia, sobreposta da de Amado Carballo viu a baldar prematuramente a que poderíamos chamar “Escola poética da Fillagosa”. O topónimo corresponde a un souto de piñeiral, pero da foz do Lérez. Alí en bancos de pedra ao pé de unha mesa do mesmo material, xuntabánse a cotío con Juan B. Andrade, os poetas novos de Pontevedra: Amado Carballo Vidal Martínez, Casal del Rey, Xosé Sexto... Con discontinuidade maior Díaz Herrera, Viñas Calvo e algún outro, residente ou pasaxeiro.

As primeiras colectantes de poemas que do pequeno feixe de musas sairon foron duas O “Proel” de Amado Carballo e “Alcor” de Joan Vidal. As duas editadas no 1927 en Pontevedra. A terceira foi “Diana de Gaita”.

De “Proel” conservo o exemprar adicado pol-o autor a Juan Bautista. O cal, non ben recibiu o livro, ao marxe de cada composición, escribíu un xuicio curto. Certeiro e cuasi sempre louvatorio. A xeito de resume na páxina derrdeira escribíu:

“Hallo toda la poesía de “Proel” fina, espumada... Es lo que hace falta hacer en gallego: un verso así, despojado de maderamen y de la gruesa ramazón del tradicional verso celta”.

Foi a primeira e única vez na que o poeta oficióu de crítico. Como se quixera deixarnos en manda testamental unha lección levian da sua poética da trasparencia, a imaxen, a intimidade...